اگر تاکنون برای تصویربرداری از دستگاه گوارش معده، روده، مری یا روده بزرگ بخشی از راهنمایی را دنبال کرده باشید، ممکن است با نام «باریم» یا «پودر باریم سولفات» مواجه شده باشید. اما چرا دقیقاً از این ماده استفاده می‌شود و چه ویژگی‌هایی دارد که آن را به گزینه‌ای مهم در تصویربرداری دستگاه گوارش تبدیل است؟ در این مطلب می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم، از چیستی باریم سولفات آغاز کنیم، سپس توضیحی دهیم بر اینکه ماده حاجب چیست و چرا باریم سولفات برای این منظور کاربردی است، به ویژگی‌ها و روش آماده‌سازی آن بپردازیم و در پایان جمع‌بندی در این خصوص داشته باشیم.
ماده حاجب چیست و چرا از باریم سولفات استفاده می‌شود؟
در تصویربرداری‌های پزشکی، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها دیدن دقیقِ ساختارهای داخلی بدن است. بسیاری از اندام‌ها یا مجراها مانند مری یا روده (به ویژه زمانی که محتوی گاز یا مایع طبیعی دارند) در تصاویر معمولی به سختی قابل تشخیص‌ند. در اینجا ماده‌ای که در اصطلاح ماده حاجب (Contrast Agent) نامیده می‌شود، نقشِ کلیدی بازی می‌کند: این ماده به گونه‌ای عمل می‌کند که بخش‌های خاصی از بدن را در مقابل اشعه ایکس یا سی‌تی‌اسکن برجسته‌تر کند، و بدین ترتیب امکانی فراهم می‌آورد تا پزشک یا رادیولوژیست بتواند ضایعه، انسداد، التهاب یا اختلال عملکرد را بهتر ببیند.
در میان مواد حاجب، برای تصویربرداری دستگاه گوارش، باریم سولفات (barium sulfate) انتخابی بسیار رایج است. دلایلی که آن را برجسته می‌کنند از این قرارند: اولاً این ماده به دلیل عدد اتمی بالای باریم و ویژگی فیزیکی شیمیایی‌اش، جذب بسیار خوبی از اشعه X دارد؛ ثانیاً، برخلاف بسیاری از ترکیبات باریم، این نمک نامحلول در آب است، بنابراین به میزان بسیار اندکی از دستگاه گوارش به داخل خون جذب می‌شود که ریسک مسمومیت سیستمیک را کاهش می‌دهد. سوم اینکه، به دلیل همین خاصیت نامحلول بودن، پس از عبور از مسیر گوارشی از بدن دفع می‌شود و نیازی به جذب یا متابولیسم ندارد. در نتیجه، باریم سولفات به عنوان ماده‌ای مناسب برای ایجاد کنتراست یا اختلاف وضوح بین ساختارهای داخلی دستگاه گوارش و ارگان‌های اطراف محسوب می‌شود.
اگر بخواهیم کاربرد دقیق‌ترش را توضیح دهیم: زمانی که بیمار مقدار مناسبی از سوسپانسیون باریم سولفات را نوشیده یا در روده بزرگ با تنقیه وارد شده باشد، دیواره‌های داخلی مری، معده، روده‌ها یا روده بزرگ با این ماده پوشیده می‌شود و در تصویر پرتوی X یا سی‌تی‌اسکن، بخش‌هایی که اندام ها می‌پوشانند و یا بخش‌هایی که راه عبور دارند، به رنگ سفید یا بسیار روشن دیده می‌شوند؛ بنابراین ساختار، اندازۀ لومن (فضای داخلی)، وجود هرگونه تنگی، زخم، تومور یا التهاب را رادیولوژیست بهتر تشخیص می‌دهد. مثلاً در روش معروف بالع باریم (barium swallow) یا تنقیه باریم (barium enema) این فناوری به کار می‌رود.
ویژگی‌های باریم‌سولفات برای تصویر برداری
برای اینکه روشن شود چرا باریم سولفات انتخاب می‌شود، می‌توان به چند ویژگی کلیدی اشاره کرد:
- کنتراست بالا (رادیو اوپک بودن): باریم سولفات به دلیل عدد اتمی بالای باریم و ساختار شیمیایی‌اش، جذب اشعه X را تسهیل می‌کند؛ بنابراین نواحی‌ای که این ماده پوشانده است، به شکلی روشن‌تر یا متمایزتر در تصویر ظاهر می‌شوند.
- عدم جذب سیستمیک: از آنجا که باریم سولفات بسیار محلول نیست، وقتی توسط دهان یا از راه رکتوم وارد دستگاه گوارش می‌شود، به مقدار بسیار اندکی (یا نزدیک صفر) از مخاط یا دیواره روده جذب می‌شود؛ بنابراین خطرات ناشی از جذب فلز باریم تقریبا حذف می‌شود.
- پوشش یکنواخت مخاط دستگاه گوارش: وقتی این ماده به صورت سوسپانسیون مناسب تشكیل شود، دیواره داخلی دستگاه گوارش با آن پوشیده می‌شود و تصویر بهتری از شکل، اندازه، مورفولوژی سطح مخاط، وضعیت حرکت (پرستالسیس) و محل دقیق نسبی دستگاه گوارش به ارگان‌های دیگر ارائه می‌دهد.
- ایمنی بالاتر نسبت به برخی مواد حاجب دیگر برای مسیر گوارش: در مسیر گوارش، بخصوص زمانی که احتمال سوراخ شدن یا انسداد وجود ندارد، باریم سولفات انتخاب اول است؛ زیرا مواد حاجب محلول در آب (مثل ترکیبات یددار) ممکن است جذب شوند یا خطر نشتی از دیواره روده را داشته باشند.
روش آماده‌سازی سوسپانسیون باریم سولفات
اگر بخواهیم مرحله به مرحله روند آماده‌سازی را شرح دهیم، شرح بصری آن به این شکل است:
ابتدا پودر باریم‌سولفات (یا مایع آماده) تهیه می‌شود. این پودر با آب یا محلول مخصوص مخلوط می‌گردد تا سوسپانسیونی یکنواخت حاصل شود. افزودنی‌هایی همچون عامل غلظت‌دهنده، طعم‌دهنده یا امولسیفایر ممکن است در این بین اضافه شوند تا بلع بیمار آسان‌تر شود و رسوب ذرات کاهش یابد. سپس بیمار یا به صورت خوراکی (برای بررسی مری، معده، روده کوچک) یا به صورت تنقیه (برای روده بزرگ) از این سوسپانسیون استفاده می‌کند. برای مثال در بررسی روده بزرگ via تنقیه باریم، معمولاً ابتدا روده پاک‌سازی می‌شود (ناشتا بودن، رژیم مایع، یا داروی ملین) تا مواد باقی‌مانده در روده تصویر را مخدوش نکنند. سپس میزان مناسب باریم داخل روده قرار می‌گیرد و تصویربرداری با فلوروسکوپی یا X-ray صورت می‌گیرد. در برخی مراحل کنتراست دوگانه (double contrast) نیز انجام می‌شود، یعنی نه تنها باریم وارد می‌شود، بلکه هوا یا گاز نیز به داخل روده وارد می‌گردد تا دیواره روده بهتر از پس‌زمینه مشخص شود.
در عمل، پزشک یا تکنسین تصویربرداری پس از آماده‌سازی، از بیمار می‌خواهد تا دستورالعمل‌های ویژه‌ای مانند ناشتایی، کاهش مصرف مایعات، یا رژیم غذایی سبک را اجرا کند تا دستگاه گوارش آماده شده و نتایج تصویر واضح‌تر شود. سپس باریم نوشیده می‌شود یا تنقیه می‌شود و تحت فلوروسکوپی یا سی‌تی‌اسکن مشاهده می‌شود. نکته ای که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار می‌باشد این است که بیمار پس از عمل مقدار کافی مایعات بنوشد، زیرا احتمال یبوست یا سنگین شدن سوسپانسیون باریم در روده وجود دارد.
جمع بندی
باریم‌سولفات به دلیل جذب مناسب اشعه X، ایمنی بالا در مسیر دستگاه گوارش و توانایی پوشش‌دهی دقیق مخاط، یکی از مؤثرترین مواد حاجب برای تصویربرداری گوارشی به شمار می‌آید و امکان تشخیص دقیق ضایعات را فراهم می‌کند. با این حال، در شرایطی که احتمال پرفوراسیون وجود دارد، استفاده از آن توصیه نمی‌شود و به جای آن مواد حاجب محلول در آب انتخاب می‌گردد. قیمت پودر باریم‌سولفات نیز تحت تأثیر عواملی مانند خلوص، تولیدکننده، کشور تأمین‌کننده و نوع بسته‌بندی است و به‌همین دلیل انتخاب محصول با استانداردهای پزشکی و کیفیت بالا اهمیت دارد. به طور کلی، باریم‌سولفات همچنان گزینه‌ای مطمئن و کارآمد برای تصویربرداری دستگاه گوارش است، به شرط آنکه در موقعیت مناسب و با رعایت نکات ایمنی به‌کار گرفته شود.